Hội thi nấu cơm trong ngày hội rước voi Đào Xá, huyện Thanh Thủy.
PTĐT- Việc bảo tồn các giá trị văn hóa ẩm thực gắn với phát triển du lịch về cội nguồn là nét đẹp truyền thống vùng Đất Tổ. “Trăm thứ bánh biết làm nên thơm thảo”, những món ăn vừa bình dị, dân dã lại vừa ấm áp tình người đã làm nên “chất trung du”, cái riêng độc đáo của ẩm thực Phú Thọ qua ngàn đời nay.
Các nhà nghiên cứu cho rằng, khi tìm hiểu văn hóa ẩm thực thì phải xem xét ở hai góc độ: Văn hóa vật chất (là các món ăn) và văn hóa tinh thần (là cách ứng xử, giao tiếp trong ăn uống và nghệ thuật chế biến các món ăn, cùng ý nghĩa, biểu trưng, tâm linh…). Phú Thọ – vùng Đất Tổ là nơi hội tụ của bốn phương, là nơi kết tinh những tinh hoa ẩm thực của dân tộc. Trải qua hàng nghìn năm lịch sử, người Phú Thọ đã tạo dựng được một nền văn hóa to lớn cho dân tộc Việt Nam. Từ hạt gạo, hạt đỗ, hạt vừng, mật đường, ông cha ta đã chế ra hàng trăm thứ xôi chè, bánh trái, kẹo mứt. Từ rau măng củ quả, cá tôm, chim thú trên rừng, dưới sông đã chế biến ra hàng trăm món ăn. Chẳng những biết chế ra các món ăn ngon, mà mỗi vùng miền, người dân Đất Tổ còn biết bày biện khéo léo thành cỗ chay, cỗ mặn, cỗ bánh, cỗ quả, cỗ ván, cỗ cơm canh. Mỗi món ăn, mỗi hương vị, mỗi cách thức trình bày đều gửi gắm trong đó yếu tố văn hóa ẩm thực. Yếu tố văn hóa, lễ nghĩa biểu hiện trong ẩm thực trước tiên là sự kính trên, nhường dưới; đó là con cháu mời ông bà cha mẹ, người dưới mời người trên, miếng ngon mời người lớn tuổi và ưu tiên cho trẻ nhỏ. Lúc xếp chỗ ngồi, người ta cũng chú ý xếp để thể hiện có tôn ti trật tự. Văn hóa trong ẩm thực còn thể hiện rõ ở các hội làng vùng Đất Tổ với nhiều trò thi tài dựa trên các sinh hoạt trong đời sống nông nghiệp như: Thi nấu cơm, thi làm cỗ, thi làm bánh… Ở Hữu Bổ (Lâm Thao) người ta cho rằng tục nấu cơm thi gắn với tích Vua Hùng dạy bảo các công chúa nấu cơm; làng Đoan Hạ (Thanh Thủy) bên sông Đà lại tổ chức nấu cơm thi vào ngày tiệc lễ Tản Viên – mùng 4 tháng Giêng âm lịch. Tục truyền rằng, ngày đó Tản Viên đi lễ Tết bố vợ về, dừng chân ở Đoan Hạ, dân địa phương đã nấu cơm, mổ lợn mời Sơn Thánh. Tục lệ này được trao truyền, tiếp nối cho đến ngày nay. Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Dương Huy Thiện cho rằng: Các thôn Gia Dụ, xã Vực Trường (Tam Nông), xã Kinh Kệ (Lâm Thao), xã Đào Xá (Thanh Thủy)… đều có tục nấu cơm thi. Các tục lệ nấu cơm thi đều được gắn với truyền thuyết Hùng Vương và Tản Viên, tuy là hoạt động ẩm thực song chứa đựng tính văn hóa dân gian trong đó, còn là đức tin, là sự gắn kết cộng đồng, cùng cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi, gia đình hạnh phúc. Nhiều địa phương ở Phú Thọ có tục lệ thi bánh chưng, bánh giầy, một số nơi thi bánh nẳng và bánh ót. Bánh chưng và bánh giầy vốn được coi là hai thứ bánh “tiên chỉ” trong làng bánh Việt Nam. Ở xã Hiền Quan, huyện Tam Nông còn có hình thức độc đáo: Làm “cây bánh”. Vào ngày tiệc lệ 13 tháng Giêng, mỗi giáp làm một cây bánh gồm các thứ bánh chưng, bánh giầy, bánh mật, bánh bỏng, bánh gai, chè lam, bánh nẳng, bánh rán và hoa quả xếp chồng lên nhau. Nhân dân gọi đó là “cây lương” của bà Thiều Hoa. Cây lương đó được trao về cho cả giáp gọi là lễ “phân lương”, một nghi thức tưởng niệm quân bà Thiều Hoa nhận lương xuất trận đánh đuổi giặc Hán. Ông Nguyễn Đắc Thủy – Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch cho biết: Ẩm thực vùng Đất Tổ rất phong phú. Sự phong phú ấy được hiện rõ ở sự đa dạng của các món ăn, ở tính chất vùng miền và mỗi vùng quê trong tỉnh lại có những món ăn đặc trưng mang đậm đà bản sắc. Khi tìm hiểu về ẩm thực Phú Thọ, người ta thấy có ba loại đặc thù là món ăn gắn liền với lễ hội, văn hóa tâm linh; món ăn là đặc sản của vùng và món ăn thường ngày của người dân. Ẩm thực gắn với lễ hội và văn hóa tâm linh vùng Đất Tổ là những món ăn được người dân chế biến với một sự thành kính đặc biệt để dâng lên Tổ tiên vào dịp Tết, lễ hội, trong đó có bánh chưng, bánh giầy gắn với truyền thuyết Hùng Vương; bánh khảo, bánh đúc, chè lam, chè kho, xôi nếp, lợn quay, gà tía, gà nhiều cựa, rượu mọng… là những món ăn dễ thấy trong lễ hội. Để làm nên những món ăn này, người dân Phú Thọ sử dụng nguyên liệu chính từ gạo nếp, thứ ngũ cốc được chính bàn tay người dân trồng cấy mà nên. Vì thế, sản phẩm từ các thứ bánh là sự hội tụ tinh hoa của đất trời và lòng người nơi đây. Bà Đỗ Thị Thanh – một trong những người làm bánh ngon nổi tiếng ở làng Dòng, xã Xuân Lũng, huyện Lâm Thao cho biết: “Để làm được bánh đúc ngon người nấu phải có bí quyết riêng bởi nếu pha nước nẳng quá tay bánh sẽ có vị mặn và nồng, pha ít thì bánh dễ nhão, không được giòn. Được làm với tâm huyết của những người đã làm bánh lâu năm nên bánh đúc làng Dòng dù dân dã, chân quê nhưng luôn được đông đảo khách hàng trong và ngoài tỉnh ưa chuộng, lựa chọn trong thực đơn mâm cỗ của gia đình”… Với ẩm thực đặc sản truyền thống, nhiều món ăn dân dã được trao truyền và gìn giữ từ đời này sang đời khác như: Món thịt lợn chua của đồng bào Mường Thanh Sơn, bưởi Đoan Hùng bên dòng sông Lô, cá thính Hạ Hòa, hồng Hạc Trì, bánh tai Phú Thọ… Đây là những đặc sản mà không vùng nào có được, không lẫn với bất cứ nơi nào và mỗi khi nhắc đến, người ta đều trầm trồ bởi vị ngon và sự nổi tiếng khắp cả nước. Nhắc tới ẩm thực Đất Tổ người ta nhớ đến những món ăn bình dị nhưng vẫn đủ sức làm nên cái riêng, dư vị đậm đà được “chiết suất” từ trong cuộc sống lao động, những món ăn này gắn bó sâu nặng với mâm cơm dân dã của người dân trung du Phú Thọ. Phải kể đến là bát canh rau sắn muối chua nấu với tép đồng, quả cọ ỏm bùi bùi ăn giữa mùa đông, củ ấu luộc được mang lên từ nơi ruộng bùn rồi những món ăn có sự kết hợp nhiều nguyên liệu như cá kho trám, canh củ từ, măng sặt, cua đồng rang muối, cơm nắm lá cọ, xôi ngũ sắc… Ai đã về Đất Tổ dù chỉ một lần đều sẽ lắng lòng trước những truyền thống thiêng liêng nguồn cội, để cảm nhận đầy đủ dư vị ẩm thực làm nồng ấm tâm hồn.