Điều đầu tiên phải suy nghĩ trước khi thiết kế một vườn cây ăn quả là trồng loại cây gì? Chọn loại cây trồng cần căn cứ vào các điều kiện về khí hậu, đất và thị trường.
1. Thiết kế vườn cây ăn quả phù hợp điều kiện khí hậu
Nước ta được đặc trưng bởi điều kiện khí hậu đa dạng, với sự khác biệt đáng kể giữa hai miền Bắc và Nam. Mỗi loại cây có sự phù hợp với một điều kiện khí hậu cụ thể, tùy thuộc vào từng vùng để đạt được năng suất và phẩm chất cao. Ở miền Bắc, với mùa đông có nhiệt độ thấp (nhiệt độ trung bình tháng giêng là 16°C ở Hà Nội và 23°C tại Thành phố Hồ Chí Minh), việc trồng những cây ôn đới, yêu cầu nhiệt độ thấp để ra hoa quả, như hồng, mơ, mận, đào, lê, vải, bơ, và dâu tây là phù hợp. Ở miền Nam, với nhiệt độ cao, chỉ có thể trồng được những loại cây nhiệt đới không chịu lạnh như chôm chôm, măng cụt, sầu riêng, và mãng cầu xiêm. Những cây này không thể phát triển ở miền Bắc hoặc cần được trồng ở những vùng có độ cao như Đà Lạt và Di Linh.
2. Thiết kế vườn cây ăn quả phù hợp điều kiện đất đai
Mỗi loại cây ăn quả đều có sự thích ứng với điều kiện đất đai cụ thể. Chất đất, hàm lượng dinh dưỡng, và độ phì nhiêu, cùng khả năng giữ hoặc thoát nước, đó là những yếu tố chủ yếu của điều kiện đất. Các cây như chuối, sầu riêng, đu đủ, na, và chôm chôm thích hợp với chất đất nhẹ, độ phì cao, mực nước ngầm thấp và có khả năng thoát nước. Ngược lại, khi trồng ở đất thấp với mực nước ngầm cao, cây như chuối có thể gặp vấn đề thối rễ và có thể chết khi phát triển.
Một số cây như mãng cầu ta, dừa, xoài, và mít lại chịu được đất thấp và ẩm độ cao. Cây như ổi, táo, nhãn, và xoài có khả năng thích ứng với nhiều điều kiện đất khác nhau và có thể trồng ở rất nhiều vùng khác nhau.
Đối với việc trồng cây, nếu có điều kiện, việc điều tra và khảo sát độ dày của tầng đất, mực nước ngầm, cùng các yếu tố dinh dưỡng là quan trọng. Dựa trên điều kiện khí hậu và đất đai, có thể xác định những loại cây chủ yếu thích hợp cho từng vùng, như sau:
Trung du và miền núi Bắc Bộ:
- Tây Bắc: Mận, mơ, đào, cam, quýt, bưởi, vải, nhãn, hồng xiêm, na, ổi, táo, đu đủ, chuối.
- Đông Bắc: Đào, mận, mơ, lê, cam, quýt, bưởi, vải, nhãn, hồng, hồng xiêm, chuối, dứa, mít, ổi, táo, na.
Đồng bằng sông Hồng: Chuối, cam, quýt, bưởi, chanh, vải, nhãn, táo, hồng xiêm, na, ổi, đu đủ, mít, roi.
Khu 4 cũ: Cam, quýt, bưởi, chanh, hồng xiêm, chuối, mít, dứa, dừa, hồng, dâu da.
Duyên hải Nam Trung Bộ: Xoài, dừa, điều, mít, chuối, dứa, na, nho, thanh long, hồng, cam, quýt, bưởi, chanh.
Tây Nguyên: Bơ, sầu riêng, chôm chôm, hồng, mận, dâu tây, vú sữa, dứa, cam, quýt, bưởi, chanh, nhãn, mít, ổi, dâu ta, đu đủ.
Đông Nam Bộ: Sầu riêng, chôm chôm, xoài, măng cụt, vú sữa, điều, nhãn, nho, na, cam, quýt, chanh, bưởi, dâu da, dứa, chuối, mít.
Đồng bằng sông Cửu Long: Dừa, xoài, sầu riêng, nhãn, cam, quýt, bưởi, chanh, sapoche (hồng xiêm), mãng cầu xiêm, vú sữa, dứa, ổi, táo, me, sơ ri, chuối, doi, cóc, dâu da, mít, thanh long.
3. Thiết kế vườn cây ăn quả phù hợp điều kiện thị trường
Khi quyết định chọn loại cây trồng, đặc biệt là với mục tiêu kinh doanh, nên tiến hành nghiên cứu thị trường cả trong và ngoài nước để hiểu rõ về tình hình hiện tại, tiêu thụ và triển vọng trong tương lai. Việc này giúp đưa ra quyết định chọn cây mà dễ tiêu thụ và có lợi nhuận cao nhất. Thị trường cây trồng có thể biến động theo nhu cầu tiêu thụ, khả năng chế biến, và sản lượng từng mùa vụ. Có những loại cây trước đây ít quan trọng và tiêu thụ ít, nhưng sau đó có thể xuất hiện phương pháp chế biến mới hoặc phát hiện tác dụng đặc biệt đối với sức khỏe, làm tăng nhu cầu thị trường và lợi nhuận.
Việc mất mùa đột ngột trong một năm có thể tạo ra cầu cao và giá cao trong năm sau. Do đó, việc theo dõi và đánh giá sự biến động của thị trường là quan trọng để đưa ra quyết định trồng cây nào có tiềm năng sinh lời cao nhất.
Nếu mục tiêu là trồng vườn nhỏ để tự túc và cải thiện đời sống gia đình, quá trình chọn loại cây sẽ dễ dàng hơn vì có nhiều loại quả phù hợp và dễ chăm sóc. Ngoài ra, nếu đất ở trong vùng được quy hoạch cây trồng, việc trồng cây theo quy hoạch sẽ giúp tối ưu hóa nguồn lực và tăng hiệu suất sản xuất.
4. Kinh nghiệm thiết kế vườn cây ăn quả
4.1. Hệ thống rãnh tưới tiêu nước
Ở vùng đất cao nói chung, việc có hệ thống rãnh tưới tiêu không nhất thiết là bắt buộc. Tuy nhiên, trên mặt vườn bằng và không có độ dốc, việc tạo những đường rãnh nhỏ vẫn là cần thiết, chủ yếu để đảm bảo thoát nước khi mưa nhiều. Ngược lại, ở vùng đồng bằng đất thấp, hệ thống rãnh tưới tiêu trở nên quan trọng. Rãnh không chỉ giữ ẩm đất và cung cấp nước tưới trong mùa khô mà còn hỗ trợ thoát nước trong mùa mưa.
Việc đào rãnh theo hướng đông tây có thể tận dụng ánh nắng mặt trời và tạo điều kiện thông thoáng cho vườn cây. Đất lấy từ rãnh cũng có thể sử dụng để tăng độ cao và độ dày đất mặt cho vườn. Kích thước rãnh nên phù hợp với nguồn nước và độ thấp của mặt vườn, thường được thiết kế với chiều rộng trung bình từ 1,5m đến 2,0m và độ sâu từ 0,8m đến 1,0m. Tùy thuộc vào đặc điểm địa hình, ở những nơi đất thấp và có diện tích lớn, rãnh có thể được thiết kế rộng hơn, lên đến 3m – 4m.
Khoảng cách giữa các rãnh cần phải được điều chỉnh tùy thuộc vào mật độ cây trồng, cách trồng và tình hình nước. Đối với vườn được thiết lập trên chân ruộng lúa, ví dụ, khoảng cách trung bình giữa các rãnh thường là 6m – 8m, để tạo điều kiện cho việc trồng hai hoặc nhiều hàng cây.
4.2. Đắp mô trồng cây
Việc đắp mô trồng cây là một chiến lược hữu ích khi chuyển từ chân ruộng lúa sang việc thiết lập vườn cây ăn quả, đặc biệt là trong những năm đầu để tiếp tục tận dụng đất cho trồng lúa. Quá trình này giúp tối ưu hóa sử dụng đất và tạo điều kiện cho cây phát triển. Dưới đây là một số thông tin chi tiết về việc đắp mô:
- Đất đắp mô nên là loại đất thịt nhẹ, có thể được lấy từ vị trí khác. Điều này giúp đảm bảo đất đắp có chất lượng và cấu trúc tốt để hỗ trợ sự phát triển của cây ăn quả.
- Mô cần được xây dựng với chiều cao khoảng 0,5m – 0,8m và đường kính đáy khoảng 0,8m – 1m. Kích thước này được thiết kế để cung cấp đủ không gian và hỗ trợ cho hệ thống rễ cây.
- Khoảng cách giữa các mô sẽ phụ thuộc vào mật độ cây trồng. Khi cây phát triển lớn, đào rãnh để lấy đất tôn cao vườn, điều này giúp đảm bảo rằng cây có đủ đất để phát triển và cung cấp không gian cho hệ thống rễ.
Quá trình đắp mô không chỉ tối ưu hóa sử dụng đất mà còn giúp cải thiện cấu trúc đất và nâng cao khả năng giữ nước, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho cây ăn quả phát triển mạnh mẽ.
4.3. Trồng cây chắn gió
Ở những vùng đất cao và mở, nơi có gió mạnh, có thể gây hại đến gốc cây bằng cách làm lung lay cây và tạo điều kiện cho vi khuẩn và nấm xâm nhập, gây tổn thương cho cành lá và quả. Gió mạnh cũng có thể dẫn đến hiện tượng rụng hoa, quả và thậm chí gãy đổ cây. Để giảm thiểu ảnh hưởng của gió mạnh, có một số biện pháp mà nông dân có thể thực hiện:
- Nếu có điều kiện, nên trồng các hàng cây chắn gió như cây phi lao, keo, tràm, hoặc những cây có rễ sâu và vững chắc như mít, xoài. Cây chắn gió thường được trồng quanh vườn để giảm lực gió trực tiếp vào cây.
- Thường xuyên kiểm tra và cung cấp hỗ trợ cho cây bằng cách kiểm tra cột hỗ trợ, cột chống và bất kỳ phụ kiện hỗ trợ nào khác. Điều này giúp ngăn chặn tình trạng cây gãy đổ hoặc rụng quả do gió mạnh.
- Nếu vườn rộng, có thể trồng xen kẽ một số hàng cây chắn gió giữa vườn mà vẫn đảm bảo không làm ảnh hưởng tới cây chính và vẫn giữ cho vườn thông thoáng và có đủ ánh sáng.
Những biện pháp này sẽ giúp giảm thiểu rủi ro mà gió mạnh có thể mang lại và bảo vệ sức khỏe của cây ăn quả trong vườn.