Nhằm bảo tồn và phát triển loài rau sắng đặc sản, thời gian qua Hà Nam đã triển khai một số dự án, đưa rau sắng trở thành rau thương phẩm ở hai huyện miền núi Kim Bảng và Thanh Liêm, phát triển nhân ra diện rộng, góp phần tích cực cho việc bảo tồn đa dạng sinh học, đồng thời tăng thu nhập cho người dân dựa vào lợi thế sinh thái.
Loài rau bổ dưỡng
Rau sắng có tên khoa học là Melientha Suavis Pierre, thuộc họ Opiliaceeae, tên thường gọi là rau sắng, rau ngót rừng, rau mì chính… Rau sắng có hai loại, thân gỗ và thân leo. Rau mọc chủ yếu ở địa hình cao, vùng núi đá vôi cao, hoặc đồi núi thấp. Tại tỉnh Hà Nam, rau sắng phân bố ở các xã vùng cao của hai huyện Thanh Liêm và Kim Bảng. Đây là các khu vực đồi núi bán sơn địa với các dãy núi đá vôi, núi đất và đồi rừng có địa hình thấp.
Theo ông Nguyễn Văn Út, Giám đốc Trung tâm ứng dụng khoa học công nghệ và kiểm định, kiểm nghiệm thuộc Sở Khoa học Công nghệ tỉnh Hà Nam, rau sắng là một thực phẩm có hàm lượng giá trị dinh dưỡng cao. Cụ thể là trong 100g rau sắng có: 0,23g Lisin, 0,19 g methyonin, 0,08 g Triptophan, 0,25 g phenilalanin, 0,45 g treonin, 0,22g valin, 0,26 g Leuxin, 0,23 g Iso Leuxin, 11,5 g VTMC, 0,6 mg carotene.
Ngoài ra, rau sắng còn được coi như là một loài cây dược liệu. Trong rau sắng có chứa một lượng lớn các xít amin không thay thế, có vai trò rất lớn trong quá trình sinh tổng hợp protein của cơ thể. Xuất phát từ những ưu điểm nổi trội về hàm lượng dinh dưỡng, nên từ trước đến nay, nhu cầu tiêu thụ rau sắng tại các thị trường lớn như thành phố Phủ Lý, Hà Nội… luôn trong tình trạng cung không đủ cầu.
Mặt khác rau sắng có đặc tính không bị sâu bệnh hại và hoàn toàn phát triển trong môi trường tự nhiên, hiện chưa có biện pháp tác động nào (kể cả trồng ở vườn nhà). Do vậy, rau sắng đáp ứng rất tốt các tiêu chuẩn vệ sinh an toàn thực phẩm. Chính vì vậy nếu được trồng với các kỹ thuật bản địa và áp dụng các biện pháp canh tác tối thiểu đây sẽ là loại rau đáp ứng được các yêu cầu về vệ sinh an toàn thực phẩm ngày càng gia tăng của người tiêu dùng.
Hướng mở cho mặt hàng nông sản sạch
Là loại cây trồng có giá trị dinh dưỡng sử dụng và kinh tế cao nên rau sắng hiện chủ yếu được khai thác một cách tự nhiên và có nguy cơ bị suy giảm. Nhận thấy rau sắng là loại cây bản địa cần được bảo tồn nếu không sẽ bị mất nguồn gen quý, năm 2012, Trung tâm ứng dụng khoa học công nghệ và kiểm định, kiểm nghiệm (Sở khoa học và công nghệ tỉnh Hà Nam) đã triển khai dự án “Xây dựng mô hình phát triển cây rau sắng tại vùng đồi núi huyện Kim Bảng và Thanh Liêm”. Dự án đã xây dựng được bản đồ hiện trạng, tiềm năng cây rau sắng thân gỗ, thân leo, xác định được các loài rau sắng đang có ở Hà Nam; hoàn thiện hai quy trình nhân giống, canh tác cây rau sắng thân gỗ, thân leo trong điều kiện cụ thể.
Trung tâm cũng tiến hành nghiên cứu thị trường, công nghệ, đặc điểm các loài cây này, từ đó có hướng cụ thể cùng với bà con nông dân nhân rộng cây rau sắng trong vườn nhà. Theo đó, bà con sẽ được cán bộ của trung tâm hướng dẫn các kỹ thuật nhân giống và quy trình canh tác. Trong đó xác định, vừa tiến hành nhân giống vô tính đối với cây rau sắng thân leo, vừa nhân giống truyền thống bằng hạt đối với cây rau sắng thân gỗ, nhằm tạo được nguồn giống kịp thời, bảo tồn nguồn gen và phát huy các đặc tính trội của cá thể mẹ.
Vừa qua, Ban quản lý dự án đã chọn thị trấn Ba Sao (Kim Bảng), xã Thanh Nghị (Thanh Liêm) để triển khai mô hình trồng cây rau sắng trên tổng diện tích trên 40 nghìn m2. Đồng thời đào tạo 10 cán bộ kỹ thuật, tập huấn cho hơn 300 hộ dân vùng dự án về quy trình kỹ thuật nhân giống trồng cây rau sắng thương phẩm.
Theo tính toán, 1 ha rau sắng thân leo sau năm thứ 2 cho thu hoạch bình quân khoảng 61 triệu đồng/ ha; sau 5 năm đối với cây thân gỗ cho thu nhập khoảng 80 triệu đồng/ ha. Theo khảo sát của đơn vị thực hiện dự án trên địa bàn hai huyện Kim Bảng và Thanh Liêm có khoảng 800 ha diện tích đất đồi có thể trồng được cây rau sắng.
Năm 2010, Anh Nguyễn Văn Hà ở xóm 7 thị trấn Ba Sao huyện Kim Bảng là người đầu tiên mạnh dạn đưa cây sắng thân gỗ về trồng trong diện tích vườn đồi của gia đình. Anh cho biết: “Xuất phát từ nhu cầu của khách hàng, hàng năm vào mùa rau sắng các thương lái khắp nơi đổ về Ba Sao, bởi rau sắng ở đây ngon nhất vùng. Người dân địa phương lên tận rừng tìm kiếm và thường khai thác cạn kiệt mà không có ý thức bảo vệ. Là người có nhiều năm gắn bó với rừng, tôi rất xót xa khi thấy cây rau sắng quý ngày một bị mai một. Từ khi chưa được tiếp cận với dự án của nhà nước, tôi đã tự mày mò lấy hạt cây trên rừng về để nhân giống trồng trong khu rừng nhận khoán của gia đình”.
Đến nay, cùng với sự giúp đỡ, hỗ trợ cây giống và kỹ thuật từ cán bộ của dự án, anh Hà đã phát triển nhân rộng được khoảng 600 cây sắng thân gỗ, trong đó có khoảng 300 cây đã cho thu hoạch.
Cũng theo anh Hà để trồng được cây rau sắng thì không khó, nhưng cần hiểu được đặc tính của loài cây này là ưa môi trường tự nhiên mà không cần nhiều đến sự chăm sóc theo kiểu lạm dụng những tác động của các chất hóa học. Đúng mùa thu hoạch sắng là bắt đầu vào mùa xuân, cứ một tuần hái sắng một lần để bảo đảm vừa thu hoạch, vừa dưỡng cây. Sản lượng rau sắng phụ thuộc hoàn toàn vào diễn biến của thời tiết. Rau sắng đắt nhất là thời gian diễn ra lễ hội chùa Hương, các thương lái thường đặt hàng và về tận vườn thu mua với giá giao động từ 240- 300 nghìn đồng/1 kg đối với loại cây thân gỗ và từ 80-100 nghìn đồng đối với cây dây leo.
Với cách tiếp cận theo hướng bảo tồn đa dạng sinh học bền vững kết hợp với phát triển, với những lợi thế về điều kiện tự nhiên thích hợp cho phát triển nhân rộng trồng cây rau sắng đặc sản cộng với sự quyết tâm của các cấp chính quyền và nhân dân tỉnh Hà Nam, trong tương lai cây rau sắng ở đây không chỉ tạo giá trị sản xuất nông nghiệp an toàn, hiệu quả mà còn góp phần tích cực bảo tồn đa dạng sinh học, đa dạng hóa sinh kế của người dân dựa vào nguồn lợi tự nhiên.